Overheid, gebruik momentum om grote problemen aan te pakken

Geef professionals meer ruimte en win vertrouwen van de burger terug

Door de coronacrisis zal de rol van de overheid de komende jaren groter en, hopelijk, ook sterker worden. De overheid moet dat momentum aangrijpen om enkele grote uitdagingen aan te pakken, zeggen Jan Willem Velthuijsen, hoofdeconoom bij PwC, en Richard Goldstein, voorzitter van de groep Publieke Sector.

Het is verbazingwekkend wat de overheid heeft gepresteerd, vinden Velthuijsen en Goldstein. Een groot deel van de maatschappij ligt momenteel aan het zuurstof van de overheid, die tot nu toe zo’n 45 miljard euro in de economie heeft gepompt om werkloosheid en faillissementen te voorkomen.

Belastingverhoging of bezuiniging schadelijker dan de kwaal

Jan Willem Velthuijsen: ‘Uiteindelijk komt natuurlijk de vraag aan de orde wie dat gaat terugbetalen, en hoe. Maar op dit moment hebben we te maken met enorm lage rentes. Het middel van belastingverhoging of bezuiniging is nu schadelijker dan de kwaal. Het is een schuld die we generatieoverstijgend kunnen afbouwen.’

Richard Goldstein: ‘Het kan wel wat lijden momenteel. Volgens mij zijn alle economen het erover eens dat we nu niet op de rem moeten trappen.’

Overheid krijgt meer recht van spreken

Waarschijnlijk neemt de overheid de komende jaren steeds vaker een financiële en coördinerende rol op zich om grote maatschappelijke issues aan te pakken, verwachten Velthuijsen en Goldstein. Zij pleiten niet zozeer voor een grotere, maar wel sterkere overheid. Daarbij denken ze aan thema’s of sectoren als de energietransitie, de woningbouw, de veiligheid, het onderwijs en de zorg.

Al voor de coronacrisis werden de beperkingen van vrije marktwerking zichtbaar en werd de roep om meer overheidssturing sterker. Covid-19 heeft die trend verder versterkt en de overheid een zeker machtsmiddel in handen gegeven. Jan Willem Velthuijsen: ‘De overheid haalt de private sector qua omvang bijna in en heeft het bedrijfsleven gered. Dat geeft recht van spreken.’

Eisen stellen aan duurzaamheidsambities van bedrijven

Richard Goldstein: ‘Met al die miljarden euro’s hoop je niet alleen het bedrijfsleven en de lokale middenstander overeind te houden. Het is begrijpelijk dat aan het begin van de coronapandemie crisismanagement overheerste, maar inmiddels kan de overheid wel eisen stellen aan bijvoorbeeld de duurzaamheidsambities van bedrijven en sectoren en kunnen we ook een boost geven aan de transitie die nodig is.’

Energietransitie kan niet zonder staatssteun

Velthuijsen: ‘De transitie naar een CO2-neutrale samenleving is inderdaad een heel goed voorbeeld van een vraagstuk dat om een sterkere overheid vraagt. De energietransitie kan niet zonder staatssteun. En de rol van de overheid gaat verder dan fiscale maatregelen. Dat betekent ook een sterke overheid, die de regie pakt. Die bijvoorbeeld - eventueel in samenwerking met andere landen - locaties aanwijst om energie op te wekken. Die strengere normen hanteert. Ik denk dat juist nu daar ruimte voor is.’

Overheid moet ook professionals meer ruimte geven

Tegelijkertijd ligt die overheid, waarvan een sterkere aansturing en regie wordt verwacht, onder vuur vanwege (zeer) ernstige problemen in de uitvoering van haar beleid. Problemen zijn er niet alleen bij de Belastingdienst, maar ook bij instanties als het UWV en het CBR. Zelfs het vaccinatieprogramma loopt bepaald niet op rolletjes en wordt breed bekritiseerd. Dit raakt niet alleen het beleid, maar ook de vertrouwensband tussen burger en overheid.

Voor dit falen zijn vele oorzaken aan te wijzen, maar Goldstein en Velthuijsen benadrukken vooral de ruimte die professionals in de publieke sector moeten krijgen om hun werk uit te voeren. En ook daar is momentum voor. Natuurlijk moet dat wel binnen heldere, door professionals onderschreven criteria zijn, die door de politiek worden verankerd.

Te veel bureaucratie en administratie in zorg en onderwijs

De coronacrisis heeft immers ook de waardering voor de werkers in de cruciale beroepen, zoals de zorg en het onderwijs, een flinke boost gegeven. ‘Ik denk dat er nu sprake is van een inherente onderschatting en ook langjarige onderwaardering voor de complexiteit van de uitvoering,’ aldus Richard Goldstein. ‘We hebben tegelijkertijd een overdreven grote behoefte ontwikkeld om fouten te voorkomen en timmeren daardoor alles dicht. Dat leidt tot veel bureaucratie en administratie in bijvoorbeeld de zorg en het onderwijs.’

Jan Willem Velthuijsen: ‘Juist die zucht naar efficiëntie zorgt voor minder IC-bedden, meer controle en bureaucratie, en voor KPI’s waar die niet passen. Er zijn - zeker in de publieke sector - te veel regeltjes gestapeld. Kijk naar de documentaires Schuldig en Klassen, je ziet dat het anders kan, efficiënter door meer handelingsvrijheid. Binnen zorgvuldig uitgedachte, maar ruime ethische kaders.’

'We hebben een overdreven grote behoefte ontwikkeld om fouten te voorkomen en timmeren daardoor alles dicht. Dat leidt tot veel bureaucratie en administratie in bijvoorbeeld de zorg en het onderwijs.'

Richard Goldsteinvoorzitter Publieke Sector bij PwC

Meer handelingsvrijheid en vertrouwen voor professionals

Goldstein: ‘Om de waardering vast te houden en te vergroten is het belangrijk om handelingsvrijheid en vertrouwen te geven aan die professionals. Ja, je moet accountable zijn, vertellen wat je doet met die vrijheid, maar het hoeft ook niet zo te zijn dat je over elke vijf minuten verantwoording moet afleggen. Daarvoor moeten we nu het momentum verzilveren. Ook een crisis zoals die met de kinderopvangtoeslag kan daarin een katalysator zijn. Dan heeft het toch nog iets positiefs opgeleverd.’

Tijd voor andere manier van ondernemen

Een sterkere overheid past bij de tijdsgeest. Een breder welvaartsbegrip dat om meer draait dan financiële prestaties en indicatoren, is in opkomst. Environment, social en governance (ESG) stijgt op de agenda’s van het bedrijfsleven. De geesten worden langzaamaan rijp gemaakt voor een andere manier van ondernemen.

Richard Goldstein: ‘Je ziet dat het steeds minder gaat om louter aandeelhouderswaarde. Grote bedrijfsbeslissingen gaan steeds vaker over fairness. Hoe verdelen we de welvaart die gaat ontstaan door onze beslissingen? En hoe laten we de wereld achter? Het begint met vragen stellen. Ik zie de noodzaak om de economie groener en met oog op de belangen van álle stakeholders in te richten. Juist omdat de maatschappij dat vraagt. Grote beleggers leggen hier steeds meer de nadruk op. Dit zal ook steeds meer de strategische beslissingen van bedrijven beïnvloeden.’

'Veel burgers vragen zich nu af: werkt de overheid voor mij? Dat vereist een hernieuwde verhouding tussen overheid en burgers. Een gebaseerd op vertrouwen in plaats van wantrouwen.'

Jan Willem Velthuijsenhoofdeconoom PwC

En een nieuwe kijk op welvaartsverdeling

Jan Willem Velthuijsen: ‘Veel burgers vragen zich nu af: werkt de overheid voor mij? Dat vereist een hernieuwde verhouding tussen overheid en burgers. Een gebaseerd op vertrouwen in plaats van wantrouwen. Dan gaat het ook om een nieuwe kijk op de welvaartsverdeling. Wie in Nederland profiteert eigenlijk van het huidige systeem en is dat wel iedereen? Dat lijkt nu niet het geval en zal door de komende regering geadresseerd moeten worden.’