Uitvoering overheidsbeleid

Centrale regie en sterker politiek mandaat nodig voor digitalisering

Als de overheid de uitvoering van overheidsbeleid wil verbeteren, ontkomt ze er niet aan haar digitale infrastructuur te verbeteren. Hiervoor is meer centrale regie en een sterker politiek mandaat nodig. De komende kabinetsformatie is het moment om hierover afspraken te maken en een (tijdelijk) investeringsbudget vast te stellen. De grootste uitdaging ligt echter in de organisatie, niet in de beschikbare budgetten.

Dat zegt PwC-specialist Selwyn Moons, die ruime ervaring heeft met transformatie- en digitaliseringsprojecten in de publieke sector.

De kwaliteit van de uitvoering van het overheidsbeleid staat door problemen bij uitvoeringsorganisaties (met als schrijnendste voorbeeld de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst) hoog op de Haagse bestuurlijke en politieke agenda. Gebreken in de uitvoering brengen overheidstaken in gevaar en tasten het vertrouwen van de burger sterk aan.

Oorzaken van problemen in uitvoering overheidstaken

Natuurlijk ligt de verklaring voor de uitvoeringsproblemen niet alleen in achterstallig onderhoud en ontwikkeling van de digitale infrastructuur. Verschillende rapporten laten zien dat de oorzaken ook liggen in bijvoorbeeld politieke compromissen die zich vertalen in moeilijk uitvoerbare wetten. Of in de lage tolerantie van de maatschappij en de politiek tegenover fouten en mislukkingen, waardoor een grote neiging bestaat tot ‘dichtregelen’. Maar dat neemt niet weg dat in een betere digitale ondersteuning van de uitvoering in elk geval een deel van de oplossing ligt.

Een bestuurlijke en politieke eindbaas

Het is niet zo dat er de afgelopen jaren niets is gebeurd op het gebied van de digitale overheid, zegt Selwyn Moons. ‘Er is van alles in gang gezet en ook de Tweede Kamer heeft aandacht voor zaken als privacy, cyberveiligheid, algoritmen en digitale inclusiviteit. Daarnaast is er in de afgelopen paar jaar veel opgeleverd op dit gebied aan adviezen en strategieën. Maar het is soms moeilijk daaruit de grote lijnen te halen. Er lijkt vooralsnog geen eindbaas te zijn om alle verschillende plannenmakerij en ambities op elkaar af te stemmen. De Generieke Digitale Infrastructuur (GDI) is een wel mooi voorbeeld waar het ministerie van BZK op onderdelen de verschillende beelden en ambities probeert te coördineren.’

Selwyn Moons, Partner Publieke Sector bij PwC

Meer samenwerking tussen ministeries

Selwyn Moons wijst op de neiging bij ministeries om niet gezamenlijk, maar juist eigen keuzes te maken. Die verkokering is volgens hen alleen te doorbreken als de top van de ministeries meer met elkaar samenwerken.

Moons: ‘PwC heeft digitale transformaties gedaan bij grote bedrijven en daar hebben we gezien dat de raden van bestuur heel sterk betrokken zijn. Zij zitten in de stuurgroepen en worden regelmatig, soms wekelijks, bijgepraat over de voortgang. De verantwoordelijkheid ligt bovenin de organisatie.’

Verantwoordelijkheid digitale transformatie moet bij top ministeries liggen

‘Bij de overheid zien we vaak dat de verantwoordelijkheid in de IT-kolom is neergelegd. Maar het is juist de top van de ministeries die het ownership moet pakken. Omdat zij een sterkere doorzettingsmacht hebben en omdat dan duidelijk is dat dit prioriteit heeft. Als het gaat om een rijksbrede organisatie, zou je kunnen denken aan een commissie van secretarissen-generaal.’

Selwyn Moons: ‘Ook het politieke mandaat kan sterker. Goed is dat de verantwoordelijkheid voor ICT-beleid al is neergelegd bij één bewindspersoon, namelijk de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Maar die heeft naast het ICT-beleid van de rijksoverheid nog een heleboel taken in zijn pakket. Het zou goed zijn als deze staatssecretaris zich maar op één ding hoeft te concentreren en daarover de ministerraad regelmatig bijpraat.’

IT wordt onderdeel van praktisch alle beleidsterreinen

Moons heeft tijdens zijn werk voor de overheid ervaren dat ministeries een beetje ‘IT-moe’ zijn. Dat merkte hij bij het vaststellen van digitale ambities en plannen. Logisch vanwege enkele grote, geldverslindende mislukkingen in het verleden (leidend tot de instelling van de parlementaire-onderzoekscommissie Elias), maar toch zal IT richting de toekomst een onderdeel van praktisch alle beleidsterreinen zijn.

Een andere ervaring is dat als grote projecten starten, alle betrokkenen over alles meepraten. Selwyn Moons: ‘Natuurlijk is de betrokkenheid van alle belanghebbenden belangrijk, maar ik denk dat deze efficiënter te organiseren is: iedereen moet meepraten, maar alleen op de punten die op hem of haar betrekking hebben.’

Ministeries belonen voor prestaties op digitaal gebied

Op een een of andere manier moeten de ministeriële organisaties dus gestimuleerd - of misschien wel verleid - worden om met lef en durf de schouders te zetten onder grote digitaliseringsprojecten. Selwyn Moons wil dat ministeries beloond worden voor geleverde prestaties op dit gebied.

‘Digitalisering leidt er uiteindelijk toe dat er meer gedaan kan worden met minder middelen en mensen. Dat betekent dat er op termijn geld overblijft, dat volgens de huidige begrotingsspelregels teruggaat naar het ministerie van Financiën. Ik vind dat succesvol transformerende ministeries dat budget deels moeten kunnen houden om andere beleidswensen te kunnen uitvoeren. Als de politieke en bestuurlijke top de regie in handen neemt, is dat de stok, maar daar moet wel een wortel tegenover staan.’

Extra en tijdelijk transitiebudget, geen structurele budgetten

Digitalisering moet dus bestuurlijk een hogere prioriteit krijgen en naar beneden toe slimmer georganiseerd worden. Daarvoor is extra transitiebudget nodig. Investeren in ICT voor overheidsdienstverlening is geen populair of stemmentrekkend onderwerp.

De burger verlangt meer blauw op straat of handen aan het bed. Een beter digitaal systeem steekt daarbij als ambitie schraal af. Bovendien gaat het in de politiek snel over de risico’s rondom ICT-projecten. De verkiezingsprogramma’s laten vooral aandacht voor algoritmen, toezicht op het gebruik van data en transparantie zien. Zou de politiek bereid zijn om geld voor een extra transitiebudget vrij te maken?

Een organisatie waar iedere burger en elk bedrijf terecht kan

Selwyn Moons: ‘Er is zeker momentum. Iedereen weet dat er investeringen nodig zijn. Ik denk dat een agenda om de overheid klantvriendelijker, toegankelijker én betrouwbaarder te maken, breed genoeg wordt gedeeld. Bovendien: op lange termijn wordt de overheid niet duurder van goede IT, omdat de baten - meer efficiëntie - er even goed zijn. We praten hier vooral over tijdelijke investeringen, niet over structurele budgetten. En het gaat ook niet over ICT-systemen, maar vooral over een inclusieve overheid. Het doel is een organisatie waar iedere burger en elk bedrijf terecht kan voor vragen en oplossingen. Dát is de pijler om het politiek aantrekkelijk te maken. Digitalisering is een hulpmiddel.’