‘Meest zorgwekkende in westerse wereld is het gebrek aan leiderschap’

Wie is Peter Frankopan?

Peter Frankopan (1971) is in Groot-Brittannië geboren als telg uit een oude adellijke Kroatische familie. Hij is hoogleraar wereldgeschiedenis aan de Universiteit van Oxford, waar hij ook senior research fellow is aan Worcester College en directeur van het Centre for Byzantine Research. Frankopan is de auteur van De eerste kruistocht: de roep uit het Oosten (2012), De zijderoutes. Een nieuwe wereldgeschiedenis (2015) en De nieuwe zijderoutes. Het heden en de toekomst van de wereld (2018).

- Hoe komt het dat we de geopolitieke en economische machtsverschuiving die plaatsvindt tussen Oost en West niet zien en niet begrijpen?

‘We kijken naar de wereld vanuit een beperkt en westers perspectief, en beschouwen het als vanzelfsprekend dat het Westen altijd moreel en economisch superieur is geweest – en zal blijven. Dat maakt ons blind voor het onmiskenbare feit dat vroeger de meeste nieuwe ideeën, wetenschappelijke doorbraken en innovaties afkomstig waren uit het Oosten. En ons bereikten via de zijderoutes die de meer hoogstaande culturen van Azië en het Midden-Oosten verbonden met onze toen nog donkere middeleeuwse wereld. Een ander, meer oosters perspectief op de wijze waarop volkeren, culturen, handel, politiek en continenten altijd met elkaar verweven zijn geweest, laat zien dat Oost en West één gezamenlijk wereldverleden hebben. Omdat wij dat in het Westen zijn vergeten, en de meeste politici en economen dat nog steeds vergeten, zien we en begrijpen we de logica van de huidige geopolitieke en economische machtsverschuiving niet. Het zwaartepunt schuift geleidelijk terug naar het Oosten, waar het ook lag voordat het Westen tijdelijk de macht over de wereld en de handelsroutes in handen kreeg.’

- Hoe snel verloopt de herverdeling van economische rijkdom en geopolitieke invloed van West naar Oost?

‘Die gaat snel. Er is een toenemend politiek sentiment in het Westen dat positief staat tegenover isolatie (brexit), nationalisme (Trumps America First) en zelfs populisme. Handels- en klimaatakkoorden worden opgezegd of staan zwaar onder druk, en de relatie tussen de VS en de EU is sinds de oorlog nog nooit zo slecht geweest. Maar in Azië, en in westelijke richting langs de zijderoutes, worden ondanks de vele politieke controverses  banden aangehaald en komt samenwerking tot stand via nieuwe handelsovereenkomsten en andere vormen van multilaterale samenwerking. China en India sluiten handelsakkoorden. Rusland flirt met de OPEC. Het Belt and Road Initiative (een wereldwijde ontwikkelingsstrategie die door de Chinese regering is aangenomen en die betrekking heeft op de ontwikkeling van infrastructuur en investeringen in 152 landen en internationale organisaties in Azië, Europa, Afrika, het Midden-Oosten en Amerika, red.) is een voorbeeld van hoe China werkt aan de verbinding met zijn enorme achterland, en zo zijn invloed doet gelden.

Inkomensongelijkheid ontstaat doordat overheden geen correcte of effectieve belastingen opleggen aan burgers en bedrijven; en dat hangt weer samen met de lobbykracht van degenen die het politieke systeem in de ontwikkelde landen financieren. Het klopt dat er banen zijn weggevloeid naar ontwikkelingslanden, maar dat heeft wel gezorgd voor meer efficiëntie en lagere prijzen, en daar heeft men vooral in de rijke landen van geprofiteerd. Nu zien we het populisme opkomen vanwege het onvermogen – of de leugens – van de politieke elites. Omdat het ze niet is gelukt de sociale mobiliteit te verbeteren, nemen ze hun toevlucht tot goedkope slogans en beloften die niet waargemaakt kunnen worden of alles nog erger maken.’

- Toch is er een controverse aan het ontstaan tussen enerzijds het liberaal-kapitalisme in het Westen en anderzijds een systeem dat berust op welvaartsverdeling door de overheid aan een elite, beperkte mensenrechten en gebrek aan respect voor intellectuele eigendom, zoals in China, Rusland en de meeste andere landen langs de zijderoutes. Wat zal deze systeemclash betekenen?

‘Willen we de welvaartsverdeling in liberaal-kapitalistische landen wel echt beter vinden dan in andere systemen? Willen we echt de toenemende ongelijkheid in onze eigen samenleving negeren – en anderen aanspreken op hoe zij het doen? In een tijd van stagnatie, omgekeerde mobiliteit en toenemende druk op tolerantie en rechten? Willen we echt praten over gebrek aan respect voor intellectueel eigendom, terwijl je hoort dat bedrijven als Facebook direct betrokken zijn geweest bij de massale vervolging van de Rohingya in Myanmar? Ik denk dat we wel wat bescheidener mogen zijn in ons denken over internationale kwesties – en misschien moeten stoppen met praten over systeem- en cultuurclashes.’

- Wat moet er – uitgaande van de uitkomsten van uw studies tot nu toe – op de politieke agenda van westerse politici komen om hier (weer) evenwicht in te brengen? En kunnen zij het tij wel keren?

‘Het meest zorgwekkende in de westerse wereld vind ik het gebrek aan leiderschap. Je ziet dat natuurlijk bij Trump en zag het bij Theresa May. Door grillig en koppig gedrag is de situatie verergerd en zijn landen verdeeld geraakt. Maar zelfs landen als Frankrijk en Duitsland hebben het nu echt moeilijk. Hun leiders proberen moed te tonen, maar worden zwartgemaakt en onder druk gezet totdat het beleid wordt gewijzigd. Hoopgevend is Trudeau in Canada; maar ook daar zie je dingen misgaan. De verwachtingen van wat politici kunnen doen zijn te hoog, en de bijtende kritiek is te pijnlijk. Al met al is het dus niet verrassend dat we zo vreselijk in de problemen zitten – en dat mensen luisteren naar demagogen die zekerheid beloven.’

- Voor u is ‘zijderoutes’ een term die weergeeft hoe mensen, culturen, handelsstromen en continenten met elkaar verweven zijn en hoe daarlangs innovaties, energie en nieuwe ideeën worden uitgewisseld. Maar blijven uw theorieën ook overeind nu we digitale snelwegen en digitale platformen hebben?

‘De ideeën, goederen en materialen die op een bepaald moment van waarde en van belang zijn, veranderen uiteraard in de loop van de tijd. Ooit waren aardewerk, bont en textiel belangrijk; tegenwoordig minder. Met data is het niet anders. Ik ben niet geïnteresseerd in theorieën en getheoretiseer. Ik ben niet goed in het modelleren van hypotheses en aannames. Ik houd me liever bezig met feiten en met de werkelijkheid.’

- Zijn we – om dezelfde eerdergenoemde redenen – blind voor waardevolle innovaties uit China en daarbuiten, zoals bijvoorbeeld het klimaatinitiatief?

‘Het World Economic Forum in Davos opende dit jaar met de speech van Sir David Attenborough over de klimaatverandering en de bedreigingen op korte en middellange termijn. Alle toehoorders knikten en klapten instemmend, ook al waren ze kennelijk met 1500 privévliegtuigen ernaartoe gekomen. Wat mij betreft zijn we inderdaad blind voor veel uitermate belangrijke dingen. En wat nog erger is: niet alleen beseffen we dat niet – we durven er ook nog schijnheilig, verwaand en zelfingenomen over te doen. We gaan het allemaal moeilijk krijgen, China ook. Maar als je niet weet waar je heen gaat en als het je ook niets kan schelen, kun je moeilijk gaan klagen als er iets heel erg fout gaat. En een historicus zal je vertellen dat dat vaker wel gebeurt dan niet.’

- Tot slot een poging om de geschiedenis te voorspellen: hoe zal het geopolitieke wereldlandschap eruitzien in bijvoorbeeld 2030?

‘Als ik dat wist, zou ik waarschijnlijk niet hier deze vragen zitten te beantwoorden. Als een van de vele brandhaarden in de wereld zou oplaaien, zijn er te veel variabelen om aan één daarvan prioriteit te kunnen geven. En natuurlijk kan dit ook niet los worden gezien van de impact van klimaatverandering en van de verdeling van hulpbronnen, nieuwe technologie, demografie, ziekte en migratie.’