Nieuwe kabinet moet meer sturen op hogere productiviteit

De wervingsbehoefte in de publieke sector kan de komende kabinetsperiode oplopen tot ongeveer veertigduizend fte's en in de komende tien jaar zelfs stijgen tot vijfennegentigduizend fte's. Dat blijkt uit een nieuwe analyse van PwC. 'Niet schaven, maar sturen', is dan ook het advies van de onderzoekers Selwyn Moons en Sander van Veldhuizen aan het nieuwe kabinet.

Sinds de publicatie van onze analyse over de dalende productiviteit van de uitvoeringsorganisaties begin 2023 heeft dit onderwerp veel aandacht gekregen. De Raad van State heeft bijvoorbeeld aangegeven dat de overheid onder druk staat vanwege de urgente en complexe maatschappelijke opgaven waar zij voor staat. Overbelasting en onderbezetting spelen een rol in vrijwel alle sectoren. Het gebruik van Artificial Intelligence (AI) in de publieke sector kan een onmiskenbare rol spelen in het overwinnen van deze uitdagingen.

Een duidelijk voorbeeld van de hoge nood in sommige sectoren is het besluit van het OM Oost-Nederland om vijftienhonderd zaken te seponeren of af te doen met een strafbeschikking vanwege opgelopen behandelingstermijnen bij de Rechtbank Gelderland. De achterliggende oorzaken hiervan zijn de toegenomen complexiteit van zaken, corona-achterstanden en een tekort aan rechters.

Vervangingsvraag in de publieke sector

Het personeelstekort bij uitvoeringsorganisaties lost zich de komende tien jaar niet vanzelf op. Het aantal werkenden groeit naar verwachting nauwelijks in de komende decennia. Daarnaast zal er een aanzienlijke vervangingsvraag zijn in de publieke uitvoering, aangezien een derde van de ambtenaren werkzaam in de uitvoering binnen tien jaar de AOW-gerechtigde leeftijd bereikt. Deze twee effecten samen betekenen dat de productiviteitsgroei de productie van de overheid moet gaan dragen.

Om deze reden hebben wij onderzocht wat de omvang van de personeelstekorten in de uitvoering kan zijn en of het mogelijk is om deze toekomstige tekorten te verkleinen. Daarnaast speelt de formatie een rol, met op de achtergrond een sluimerende bezuinigingsopdracht van ongeveer zeventien miljard euro. 

Historisch gezien zijn taakstellingen een populair middel om de groei van overheidspersoneel te beperken en productiviteitsgroei te stimuleren. De afgelopen decennia zijn deze taakstellingen ingevuld door het samenvoegen van uitvoeringsorganisaties en taken. We hebben onderzocht of dit traditionele recept de huidige en toekomstige problemen kan oplossen.

Wervingsbehoefte komende kabinetsperiode

Uit onze analyse blijkt dat de wervingsbehoefte de komende kabinetsperiode kan oplopen tot ongeveer veertigduizend fte'sen in de komende tien jaar zelfs stijgen tot vijfennegentigduizend fte's. Deze wervingsbehoefte kan mogelijk verminderd worden door slimme ingrepen als het outsourcen van delen van de uitvoering.

Hierbij is sturing van belang. Historische invulling van taakstellingen door taakclustering, schaalvergroting of fusies heeft geleid tot een structureel lagere productiviteit. Bovendien worden ruim een kwart van de aanbevelingen uit evaluaties niet altijd geïmplementeerd. 

Onze analyse laat zien dat het volledig implementeren van aanbevelingen resulteert in uitvoerders met een hogere productiviteit. Onze aanbeveling aan het nieuwe kabinet is dan ook 'niet schaven, maar sturen’. De productiviteit van uitvoeringsorganisaties kan worden verhoogd door een nieuwe digitaliseringsimpuls, de schaal van de grote uitvoeringsorganisaties te reduceren en de aanbevelingen uit de wettelijke evaluaties op te volgen.

Wervingsbehoefte neemt toe met 40.000 tot 95.000 fte's