Tijd voor een nieuw poldermodel met een duidelijke meetlat

Kluwen van onevenwichtigheden

Maar er is de laatste tijd iets mis met ons poldermodel. Want hoe verklaren we anders dat we tegenwoordig in een kluwen van crises en crisesjes lijken verstrikt. Covid-19 en de oorlog in Oekraïne hebben een tijd lang het beeld gedomineerd, en we hebben daar ook best wat polderachtige saamhorigheid op vertoond. Maar we komen er na de hete droge zomer vrij hardhandig achter dat we een flink aantal onevenwichtigheden veel te lang hebben laten aansukkelen. 

Want onevenwichtigheden zijn het. Te veel stikstof. Te weinig biodiversiteit. Te weinig woningen. Te veel gaswinning. Te weinig bagageafhandelaars en festivalbewakers. Te veel vrees voor misbruik van toeslagen. En te weinig IC-capaciteit, opgeslagen gas, azc’s, raketafweersystemen, en ja, zelfs in Nederland: zoet water. De lijst gaat maar door. Tot aan te weinig frikandellen, aldus De Telegraaf op 7 september.

Te lang gestuurd op efficiëntie

Sommige onevenwichtigheden zijn vooral veroorzaakt of versterkt door Covid-19 en de oorlog in Oekraïne. Denk aan het gebrek aan computerchips en bouwmaterialen. Maar de meeste onevenwichtigheden hebben iets te maken met lang scherp aan de wind zeilen. Efficiëntie voorop was het devies, geen verspilling van belastinggeld. Maar naar nu blijkt, hebben we te lang te scherp aan de wind gevaren. 

Tijdens de Syrië-crisis hebben we alle azc-capaciteit uitgebreid, om die daarna even snel weer af te breken. En minstens zo gevoelig is het afbouwen van onze gasproductie, in de rug gesteund door de overtuiging dat Gronings gas niet meer nodig was met al dat Russische gas.

Afweging tussen publieke belangen

Een tweede kenmerk van al die crises is dat we ze al heel lang konden zien aankomen. Het is niet alsof er niet al decennia wordt gewaarschuwd voor de toenemende kans op pandemieën, massale migratiestromen, stijgende temperaturen of vergrijzende arbeidspopulaties. 

Het probleem is dat deze crises niet met één druk op een knop zijn op te lossen. Vooral omdat ze vrijwel allemaal met elkaar zijn verbonden. Elke huidige crisis komt neer op een afweging tussen minstens twee 'publieke goederen'. Denk aan betaalbare versus groene versus betrouwbare energie. Of het gebrek aan Russisch gas versus het weer oppompen van gas in Groningen en de kans op aardbevingen weer vergroten.

Bij het oplossen van die dilemma’s kunnen we niet meer vertrouwen op prijsmechanismen en markten om vraag en aanbod op een eerlijke en evenwichtige manier met elkaar in balans te brengen. Dit vraagt om heldere keuzes en een visie die deze keuzes onderbouwt. In bestuur, politiek en de samenleving vergt dat overeenstemming over de analyse en de feiten en de politieke wil om de problemen op te lossen. In een gepolariseerd en volatiel politiek en maatschappelijk klimaat is dat geen sinecure. Zoals ‘crisisprofessor’ Arjen Boin onlangs zei: ‘Crises zijn verworden tot een test van solidariteit. Die is niet meer vanzelfsprekend.’

Een duidelijke meetlat voor een nieuwe polder

Als het gaat om het maken van een afweging tussen publieke goederen of belangen, is er geen sprake van ‘goed’ of ‘fout’, maar wel van een keuze waarvan duidelijk moet zijn hoe die tot stand is gekomen. Het maken van keuzes vergt een meetlat of een richtsnoer. 

• Breng hiërarchie aan in de crises 

Als je een hiërarchie in het lijstje met crises wilt aanbrengen, staat voor mij het tegengaan van klimaatverandering en vervuiling bovenaan. Tweede is het groeiende probleem van ongelijkheid: als we de kosten voor het oplossen van alle crises niet eerlijk weten te verdelen, ondergraaft dit de fundamenten van en het vertrouwen in de maatschappij. 

Een verbetering van de kwaliteit van de besluitvorming en de uitvoering van publieke maatregelen zou wat mij betreft ook prioriteit hebben. Geld naar ambtenaren is zelden een populair besluit, maar de verbetering van de kwaliteit van beleidsplannen en de uitvoering is evenzeer cruciaal voor het fundament en het vertrouwen. Een overheid die suboptimaal presteert, lost de problemen niet op. 

• Respecteer de wet van Tinbergen 

Jan Tinbergen is Nederlands beroemdste econoom en de enige Nederlander die ooit de Nobelprijs voor economie kreeg, dus we kunnen best nog even naar hem luisteren. Tinbergen stelde in zijn ‘rule’ dat wie (economish) beleid wil voeren net zoveel beleidsinstrumenten als doelstellingen nodig heeft. Met andere woorden: een beleidsmaatregel kan maar één doel dienen. 

Tegenwoordig zie je vaak dat een beleidsmaatregel meerdere doelen dient. In de discussie over de inkomenseffecten van klimaatmaatregelen gaat het bijvoorbeeld vaak over de vraag hoe die maatregelen zo kunnen worden vormgegeven dat de laagste inkomens gespaard worden. Wie Tinbergen volgt, ziet dat dat niet gaat. Je kunt niet én een effectief klimaatbeleid voeren én tegelijkertijd daarmee inkomens nivelleren. Voor dat laatste zijn andere instrumenten, zoals subsidies en toeslagen. Ik denk dat het beter respecteren van de wet van Tinbergen de kwaliteit van het beleid verhoogt. 

• Kijk naar de SDG’s als meetinstrument 

Om van de wereld een betere plek te maken, hebben de Verenigde Naties zeventien doelen voor duurzame ontwikkeling (SDG’s) geformuleerd. De SDG’s zijn een wereldwijd kompas voor de oplossing van grote problemen als armoede, ongelijkheid, klimaatverandering en milieuvervuiling. Het is in wezen de enige echte, wereldwijde maatstaf waaraan we kunnen afmeten of een betere wereld dichterbij komt. Kunnen we die niet opnemen in de beleidsbeoordeling? Brengt beleid een oplossing voor de SDG’s dichterbij? De SDG’s stimuleren bovendien het denken over een breder welvaartsbegrip dat veel verder gaat dan het bbp. 

• Communiceer duidelijk 

Het is essentieel de kiezer bij de besluitvorming te betrekken en eerlijk te zijn over de lastige  dilemma’s en keuzes die daarin gemaakt worden. Wees transparant en leg de dilemma’s uit. Ik kijk met bewondering en soms zelfs een beetje afgunst naar de Duitse minister Habeck die keer op keer uitlegt voor welke ingewikkelde keuzes hij staat als ‘energieminister’. Het lijkt me goed om daarvoor de tweewekelijkse ‘Covid-19-persconferentie’ te herintroduceren, inclusief expert en doventolk. Waarin de premier uitlegt wat de dilemma’s zijn en waarom de keuze op het ene is gevallen en niet op het andere.